BAKEN - een landmark voor het Logistiek Park Waasland

Vooraleer de werken aan het Logistiek Park Waasland-fase West konden beginnen, werd in het kader van het Archeologiedecreet een archeologische prospectie uitgevoerd in 2013-2014. Uit de resultaten van dit verkennend onderzoek bleek dat ongeveer 25 ha van het Logistiek Park Waasland-fase West een belangrijke steentijdvindplaats vormde. En sporen uit recentere periodes lieten dan weer zien dat de site ook in de Middeleeuwen gebruikt werd. Reden genoeg dus om een diepgaander onderzoek op te starten.

In 2015 startte het eigenlijke archeologisch onderzoek naar wat uiteindelijk een van de grootste archeologische steentijdsites van Vlaanderen bleek te zijn. In 2017 werd het veldwerk afgerond.

Alle vondsten werden uitgebreid gedocumenteerd in een rapport, waaraan momenteel de laatste hand wordt gelegd. De prehistorische vondsten dateren uit de eerste helft van de vroege middensteentijd (vroeg-mesolithicum, ca. 10.000 - 7.100 v.C.), het begin van het midden-mesolithicum (ca. 7.100-6.450 v.C.) en de nieuwe steentijd (neolithicum, ca. 5.000-2.000 v.C.). De vondsten wijzen in de richting van een jaarlijks weerkerend, seizoensgebonden en dus eerder kortstondig verblijf van jagers-verzamelaars.

Maar ook uit recentere periodes werden sporen gevonden:

• een kleine hoeveelheid Romeinse munten, vaatwerk, een tegelfragment en het handvat van een wijnzeef die dateren van ca 270 na Christus; 
• een middeleeuwse kookpot, een hondenschedel, karrensporen en een akkercomplex;
• 17^e-18^e eeuwse grachten

Al wijzen die vondsten eerder op gebruik van het gebied en niet op permanente bewoning.

Om de opgravingen en de vondsten een concreet gezicht te geven werd in samenwerking met BAAC Vlaanderen en Erfpunt in 2017 het belevingspakket 'Beleef de steentijd' uitgewerkt. Tussen april en november van dat jaar katapulteerde een bezoek aan de tijdscapsule op het terrein bezoekers meteen richting steentijd. Daarna konden bezoekers met eigen ogen vaststellen hoe zo'n archeologisch onderzoek verloopt tijdens een bezoek aan de opgraving zelf. Tijdens archeo-ateliers voor scholen kon je dan weer ervaren hoe een archeoloog op een steentijdsite te werk gaat en hoe hij zijn vondsten verwerkt. Ook in de zomer konden bezoekers op de site terecht. Workshops die begeleid werden door re-enactors lieten bezoekers proeven van het leven in de steentijd. Zo kon men er onder andere leren vuur maken. In totaal bezochten meer dan 1.000 mensen de opgravingssite. Ruim 20 klassen uit het Waasland namen deel aan een archeo-atelier.

Wil je weten hoe de opgravingen verliepen? Op de website https://gravenonderdewaaslandhaven.com documenteerde BAAC Vlaanderen het hele proces. Een aanrader voor elke archeologieliefhebber.

Om de herinnering aan de opgravingen en de vele vondsten levendig te houden, besliste MLSO om een kunstwerk als toegankelijk landmark op het terrein te plaatsen. Het werd niet zomaar een kunstwerk. BAKEN is een kunstwerk van maar liefst 6 meter hoog dat geïnspireerd is op de vondsten in het Logistiek Park Waasland-fase West én waar de rechtstreekse buren van het Logistiek Park Waasland aan konden meewerken. BAKEN refereert aan de vuurstenen die op de site gevonden werden en is samengesteld uit meer dan 20 vlakken met gelaserde patronen.
Voor de uitwerking van die patronen deden MLSO en de kunstenaars begin 2020 beroep op de rechtstreekse buren. De inwoners van Verrebroek, Kieldrecht en Kallo konden foto's insturen van lokale decoratieve elementen: oude vloeren, tapijten of behangpapier, planten of dieren, historische elementen uit de dorpen, glasramen, wapenschilden... Verschillende buren zonden een of meerdere beelden in, waarmee kunstenaars Niko Van Stichel en Lut Vandebos aan de slag gingen. De beelden werden uitvergroot en herwerkt tot een abstracte verwijzing naar de oorspronkelijke afbeelding, waarna ze in het geheel ingepast werden.

Het eindresultaat is een 6 meter hoge 'vuursteen' vervaardigd uit cortenstaal, een soort staal dat zichzelf beschermt doordat het zal roesten na verloop van tijd. BAKEN is op een kleine heuvel geplaatst en in de sokkel werd een zitplaats verwerkt. Deze dienen niet alleen om BAKEN goed en in alle rust te kunnen bekijken. Ze verwijzen ook naar het verleden, toen de locatie gebruikt werd als ontmoetingsplaats voor jagers-verzamelaars. Zo kan het landmark opnieuw uitgroeien tot een plek waar mensen elkaar kunnen ontmoeten. 's Nachts wordt BAKEN uitgelicht met een rode spot, waardoor het lijkt alsof er een kampvuur brandt - ook dat is weer een verwijzing naar de steentijd.

Bekijk hoe BAKEN tot stand kwam (2'):

Verschillende buurtbewoners zonden begin 2020 afbeeldingen in van decoratieve elementen die voor hen onlosmakelijk verbonden zijn met de geschiedenis van de dorpen en de omgeving. Hieronder zie je enkele voorbeelden van hoe Niko Van Stichel en Lut Vandebos deze afbeeldingen creatief verwerkten tot de patronen die je vandaag in BAKEN kan herkennen.

Herbeleef het buurtfeest aan de hand van deze sfeerreportage!

Tijdens het veldwerk werd het vermoeden geopperd dat enkele rode vlekken wel eens okervlekken zouden kunnen zijn. Oker is voornamelijk gekend in ‘bijzondere’ contexten zoals grotschilderingen en graven. Reden genoeg dus voor verder onderzoek. De resultaten van het onderzoek op de genomen stalen bevestigden de vermoedens: het gaat inderdaad om okervlekken! Meer nog: de rode monsters bevatten allemaal naast kwarts en klei, het mineraal hematiet terwijl de bruine referentiemonsters geen hematiet bevatten. De verkleuringen zijn in alle gevallen antropogeen en niet natuurlijk ontstaan. Het was dus wel degelijk de bedoeling van de jager-verzamelaars dat die oker daar aanwezig was. Wat dat precies betekent, is op dit moment nog een groot vraagstuk. 

Er zijn verschillende vormen van oker. De vorming daarvan is niet altijd gekend. De rode kleur komt in ieder geval van ijzermineralen. En wat voor onze streken interessant is, is dat ijzerhydroxydes (waaruit oker bestaat) zich kunnen vasthechten aan zand, klei of organische stof. Deze verbinding is niet stabiel en kan door wijzigingen in de grondwatertafel ook weer verdwijnen. Hematiet is wél een stabiele verbinding. Het kan ontstaan door verhitting van bepaalde mineralen die kenmerkend zijn voor het ijzeroer dat voorkomt in rivierafzettingen en poldergebieden. Die verhitting kan bewust of onbewust door de mens gebeuren, maar ook op natuurlijke wijze – bijvoorbeeld door bosbranden. Aangezien de site in de Scheldepolders ligt, is enige voorzichtigheid rond deze conclusies geboden.

Die voorzichtigheid kan evenwel in het geval van het onderzoek naar de site van het Logistiek Park Waasland zo goed als overboord: een ander onderzoek, waarvan BAAC Vlaanderen de resultaten bijna gelijktijdig van binnen kregen, is daar de reden voor. Op een deel van de vuurstenen werktuigen werd gebruikssporenonderzoek gedaan. Hierbij wordt een artefact onder een microscoop met grote vergroting (100-750x) bekeken om te zien of het oorspronkelijke oppervlak van de vuursteen veranderd is door contact met een ander materiaal – door gebruik dus. Door dit onderzoek kwamen ze er achter dat een deel van de werktuigen in Verrebroek LPWW gebruikt is op plantaardige materialen. Maar de onderzoekers gaven ook aan dat ze op bepaalde werktuigen resten van ijzeroxide hadden gevonden, door de onderzoekers geïnterpreteerd als oker. Dit is een duidelijke aanwijzing dat de oker die tijdens het veldwerk gevonden werd, bewerkt is met de vuurstenen die onderzocht zijn – de stelling dat de oker dan ook bewust daar gebracht is door de prehistorische mensen van Verrebroek is daar mee zo goed als zeker.

Wil je hier meer over weten? Beluister dan zeker volgende podcasts:

• De Archeotoog - Steentijd special van het Agentschap Onroerend Erfgoed
• De Schatkamer van BAAC Vlaanderen

Tijdens de Staat van de Waaslandhaven werden de resultaten van het archeologisch onderzoek naar de vondsten op de site van het Logistiek Park Waasland voorgesteld. Herbekijk hier de presentatie.